Ljudska prava u Švedskoj: ombudsman za osobe sa invaliditetom

Piše: Katarina Đorđević 

Švedska spada među zemlje koje su najbolje za život osoba sa invaliditetom na svetu, pre svega zahvaljujući visokim standardima socijalne sigurnosti, dobrim zakonima i brojnim servisima podrške osobama sa hendikepom. Tako u prestonici Stokholmu postoji i institucija Ombudsmana za osobe sa invaliditetom.

Švedska je ratifikovala Konvenciju UN o pravima osoba sa invaliditetom, koja garantuje svim građanima jednako pravo na učešće, a podršku i usluge osobama sa invaliditetom reguliše nekoliko nacionalnih zakona, kao što su švedski Zakon o lokalnoj samoupravi, Zakon o socijalnim uslugama i Zakon o podršci i uslugama za osobe sa određenim funkcionalnim oštećenjima.

Rad na jednakim mogućnostima počinje u ranom detinjstvu, a Nacionalna agencija za obrazovanje koordinira podršku švedske vlade obrazovanju dece sa posebnim potrebama. S obzirom na to da je mogućnost nesmetanog putovanja od vitalnog značaja za osobe sa invaliditetom, švedska vlada naložila je opštinama u zemlji da objekte kao što su autobuske i tramvajske stanice učine što pristupačnijim. Osobe sa trajnim invaliditetom koje imaju problem da putuju ili koriste javni prevoz mogu dobiti naknadu za automobil od Švedske agencije za socijalno osiguranje, a ovo pravo mogu da koriste i roditelji dece sa funkcionalnim smetnjama.

Državna služba za zapošljavanje dobila je zadatak od vlade da što više ljudi sa funkcionalnim oštećenjem pronađe posao, a poslodavci koji angažuju ljude čija je radna sposobnost ograničena ponekad imaju pravo na subvencije zarada. Od 10,23 miliona ljudi koji žive u Švedskoj, procenjuje se da oko petina ima neki oblik invaliditeta, a podaci govore da je zaposleno 346.000 osoba, što znači da svaka peta osoba sa hendikepom radi. Ipak, egzaktnih podataka o broju osoba sa invaliditetom nema, jer se prilikom popisa stanovništva osobe građani Švedske ne pitaju da li imaju neku vrstu fizičkog ili mentalnog hendikepa.   

Iako u Švedskoj ne postoji jedinstven registar osoba sa invaliditetom, podaci Nacionalnog fonda za podršku studentima sa invaliditetom, koji se nalazi pri Univerzitetu u Stokholmu svedoče da od 300.000 studenata u celoj Švedskoj, više od 33.000 njih dobija neku vrstu pomoći zbog invalidideta. Kako ističe Kristin Lofren iz Nacionalog fonda, položaj ovih akademaca uređuje , koji svedoči da je invaliditet jedan od sedam oblasti života i ličnih svojstava koje ne smeju biti predmet diskriminacije, Akt o obrazovanju po kome sva deca i mladi imaju pravo na edukaciju, kao i Konvencija Ujedinjenih nacija o pravima osobama sa invaliditetom, koja propisuje da su države potpisnice dužne da svim građanima obezbede život bez diskriminacije. 

„Po slovu Akta o diskriminaciji nijedna osoba ne sme biti diskriminisana na osnovu svog invaliditeta i mora imati pristup visokom obrazovanju, a svi fakulteti u Švedskoj moraju  obezbediti iste uslove za studiranje svim akademcima. Studenti sa hendikepom nemaju prednost prilikom upisa na fakultet, pa prilikom prijave ne navode da li imaju neki invaliditet, a to je osnovni razlog zbog koga mi ne znamo koliko akademaca sa hendikepom ima indeks nekog od 43 univerziteta u Švedskoj, ali znamo da je nešto više od 33.000 njih tražilo pomoć na osnovu invaliditeta, što znači da gotovo svaki deseti student u Švedskoj ima neku vrstu hendikepa. Ovi akademci dobijaju najrazličitije vidove individualne pomoći od visokoškolskih ustanova, a svaki fakultet odlučuje na koji način će pomoći  akademcima koje imaju problem sa sluhom, vidom, hodanjem ili neku vrstu mentalnog hendikepa. Ukoliko ispune određene  uslove, neki akademci dobijaju i finansijsku pomoć Nacionalnog fonda za podršku studentima sa hendikepom“, kaže Kristin Lofren.

Brojke govore da iz godine u godinu raste broj studenata sa hendikepom sa indeksom – 2011. godine bilo ih je oko 7.000, tri godine kasnije njihov broj prešao je 10.000, 2017. godine evidentirano je 15.000 akademaca sa hendikepom, svega dve godine kasnije taj broj se „popeo“ na 20.000, da bi u akademskoj 2023/2024 godini registrovano više od 33.000 studenata sa invaliditetom u celoj Švedskoj. Neki od njih postižu sjajne akademske rezultate bez bilo kakve pomoći, dok je drugima potrebna asistencija prilikom studiranja. Sam univerzitet ne obezbeđuje slušne aparate ili invalidska kolica, ali je u obavezi da izgradi arhitektonske rampe i kabinete koji imaju opremu za studente koji imaju problema sa vidom i sluhom. 

Astrid Toernerg, ombudsman grada Stokholma za osobe sa invaliditettom, kaže da su 2023. godine 8.132 osobe u glavnom gradu Švedske dobile neku vrstu pomoći iz gradskog budžeta zbog invaliditeta, a ta pomoć nije bila finansijske prirode. Statistika takođe govori da je tokom 2023. u dnevnim centrima za osobe sa invaliditetom boravilo 3.144 korisnika, 704 osobe stekle su pravo na ličnog pratioca, 258 osoba dobilo je personalnog asistenta koji im pomaže u obavljanju svakodnevnih aktivnosti, a 487 porodica dobilo je personalnog asistenta za dete.

„Naša je politika je da svako dete sa hendikepom što duže ostane u porodici i da država pomogne tim roditeljima, pa samo 78 dece sa invaliditetom u celom Stokholmu ne živi u porodici. Postoje dva propisa na osnovu kojih možete dobiti pomoć – prvi je zakon o socijalnoj službi, a drugi je zakon o pomoći i podršci za određenu kategoriju osoba sa invaliditetom, a na osnovu ova dva zakona 4.119 osoba u Stokholmu prošle godine dobijalo je neku vrstu pomoći u obavljanju svakodnevnih aktivnosti. Međutim, mi znamo da postoje mnogi kojima hendikep nije prepreka u obavljanju svakodnevnih aktivnosti, koji uopšte ne apliciraju za bilo kakvu vrstu pomoći od grada ili države. Ja imam prijatelja sa invaliditetom koji iskreno kaže „Imam invalidska kolica, posao i sopstvena kola i nije mi potrebna pomoć države“ i njega nema ni u jednoj statistici, niti registru osoba sa invaliditetom”, priča Astrid Toernerg.

“U Švedskoj postoje tzv. specijalne škole za decu sa invaliditetom, ali veliki broj ovih đaka pohađa redovne škole, jer je naše obrazovanje inkluzivno. Znamo da neka deca pre polaska u školu ili u ranom detinjstvu dobijaju dijagnozu od strane lekara, ali ponekad se to ne dešava, pa ne znamo tačan broj đaka sa hendikepom u osnovnim i srednjim školama. Međutim, obrazovanje je jedina „viza“ za njihovu bolju budućnost, pa se trudimo da deca sa invaliditetom imaju pomoć psihologa, defektologa, logopeda i specijalnih pedagoga, kako bi uspešnije savladavala školsko gradivo. Uskoro donosimo novi zakon čiji je cilj rano otkrivanje i bolja prevencija osoba sa invaliditetom, koji će omogućiti da što ranije pružimo pomoć deci sa fizičkim ili mentalnim hendikepom“, zaključuje naša sagovornica, koja podseća da je 19. februara 2024. godine gradska vlada Stokholma donesen novi program pristupačnosti i participacije osoba sa invaliditetom za period od 2024-2029 godine.   

(tekst nakon medijske posete Švedskoj)